Odpowiedzialność za naruszenie przepisów dot. Bezpieczeństwa i higieny pracy

Przestrzeganie tych kwestii podlega kontroli samego pracodawcy (kontrola wewnętrzna) oraz uprawnionych podmiotów (kontrola zewnętrzna). Ta pierwsza, nazywana też zakładową jest dokonywana wewnątrz każdego zakładu pracy i na podstawie wewnętrznych przepisów obowiązujących w danym zakładzie. Kontrola ta może być przeprowadzona przez np. inspektora ds. BHP, jak i przez organy społeczne (społeczna inspekcja pracy, związki zawodowe). Natomiast kontrole zewnętrzne są przeprowadzane przez uprawnione ustawowo organy państwowe, takie jak Państwowa Inspekcja Pracy, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Urząd Dozoru Technicznego, Urząd Nadzoru Budowlanego, Państwowa Straż Pożarna.

Naruszenie przepisów i zasad BHP może wywołać negatywne skutki dla zdrowia, życia i mienia, dlatego ich nieprzestrzeganie skutkuje odpowiedzialnością prawną zarówno dla pracodawcy, jak i pracownika.

Wyróżniamy odpowiedzialność:

• porządkową (służbową),
• administracyjną,
• karną.

Czym jest odpowiedzialność porządkowa?

Odpowiedzialność porządkowa, wynikająca z kontroli wewnętrznej, dotyczy przede wszystkim osób zatrudnionych na umowę o pracę, w tym może dotyczyć również osób kierujących pracownikami (kierowników, mistrzów, brygadzistów itp.). W ramach odpowiedzialności porządkowej za nieprzestrzeganie przez pracownika ustalonej organizacji i porządku w procesie pracy, przepisów BHP, przepisów przeciwpożarowych, opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia, stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywanie alkoholu w czasie pracy pracodawca może, w myśl art. 108 k.p., ukarać pracownika karą upomnienia, nagany czy karą pieniężną.

Kara upomnienia i nagany może być powiązana z zabraniem pracownikowi ruchomych części wynagrodzenia, np. premii uznaniowej. Natomiast kara pieniężna za jedno wykroczenie nie może być wyższa od jednodniowego wynagrodzenia pracownika, a łączny wymiar kar w miesiącu nie może przewyższać 1/10 części wynagrodzenia przypadającego pracownikowi do wypłaty.

O każdej zastosowanej karze w ramach odpowiedzialności służbowej pracodawca ma obowiązek zawiadomić pracownika na piśmie.

Odpowiedzialność administracyjna – kogo dotyczy?

Do odpowiedzialności administracyjnej, wynikającej z kontroli zewnętrznej, za nieprzestrzeganie przepisów BHP mogą być pociągani, zgodnie z art. 283 k.p.:

• pracodawcy,
• osoby kierujące pracownikami.

Odpowiedzialność administracyjna dotyczy wykroczeń. W ramach tej odpowiedzialności stosowana jest kara grzywny od 1000 do 30 000 zł. Do zaistnienia wykroczenia wystarczy fakt nieprzestrzegania przepisów lub zasad BHP. Nie ma znaczenia, czy postępowanie to pociągnęło za sobą skutki w postaci narażenia zdrowia lub życia pracowników lub skutki w postaci strat materialnych, czy też nie.

Karze grzywny podlega m.in. również ten, kto będąc odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy albo kierując pracownikami lub innymi osobami fizycznymi:

• Wbrew obowiązkowi wyposaża stanowiska pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności.
• Wbrew obowiązkowi dostarcza pracownikowi środki ochrony indywidualnej, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności.
• Wbrew obowiązkowi nie zawiadamia właściwego okręgowego inspektora pracy, prokuratora lub innego właściwego organu o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy.
• Nie zgłasza choroby zawodowej albo podejrzenia o taką chorobę.
• Nie ujawnia wypadku przy pracy lub choroby zawodowej albo przedstawia niezgodne z prawdą informację, dowody lub dokumenty dotyczące takich wypadków i chorób.

Odpowiedzialność za wykroczenia dotyczy ponadto zasad BHP, czyli pozaprawnych regulacji wynikających z techniki i doświadczenia zawodowego.

Kary grzywny nakładane są przez organy państwowego nadzoru nad warunkami pracy. Jeżeli inspektor pracy uzna, że kara ta może nie być wystarczająca dla sprawcy czynu i nie pociągnie za sobą działań zmierzających do przestrzegania prawa pracy i BHP, to może złożyć wniosek do sądu o ukaranie grzywną. O wymiarze grzywny orzeka sąd.

Odpowiedzialność karna – kto jej podlega?

Odpowiedzialności karnej zgodnie z art. 220 Kodeksu karnego (dalej: k.k.), przewidującym karę pozbawienia wolności do lat 3, podlega osoba odpowiedzialna za BHP, która nie dopełniła wynikającego z przepisów obowiązku i naraziła przez to pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Do wypełnienia znamion przestępstwa nie wystarczy niedopełnienie obowiązku, tak jak ma to miejsce w przypadku odpowiedzialności za wykroczenie. Niedopełnienie podlegające odpowiedzialności karnej musi skutkować narażeniem pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo narażenia życia lub zdrowia.

Przestępstwo narażenia pracownika na utratę życia lub zdrowia można popełnić umyślnie (świadome dążenie do popełnienia czynu zabronionego albo przewidywanie możliwości jego popełnienia i godzenie się na to) oraz nieumyślnie (sprawca, nie mając zamiaru popełnienia czynu zabronionego, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć). Kara pozbawienia wolności ulega zmniejszeniu do 1 roku, jeżeli sprawca działał nieumyślnie.

Ponadto, przepisy art. 220 k.k. stanowią, że sprawca nie podlega karze pozbawienia wolności, jeżeli dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.

Podmiotem przestępstwa określonego w art. 220 k.k. może być jedynie osoba odpowiedzialna za BHP w zakładzie. W większości przypadków jest to pracodawca lub osoba zarządzająca w imieniu pracodawcy jednostką organizacyjną w zakładzie pracy.

W ramach odpowiedzialności karnej przewidzianej w art. 221 k.k. karze podlegają również osoby, które wbrew obowiązkowi nie zawiadamiają w terminie właściwego organu o:

• wypadku przy pracy,
• chorobie zawodowej albo
• nie przedstawią wymaganej dokumentacji.

Kodeks karny przewiduje dla tych osób dwa rodzaje kar:

• karę grzywny do wysokości 180 stawek dziennych,
• karę pozbawienia wolności.

Sąd może też orzec w stosunku do pracodawcy zakaz prowadzenia działalności gospodarczej. Wynika to z art. 41 § 4 k.k., zgodnie, z którym w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej sąd może orzec ten zakaz, jeżeli dalsze prowadzenie działalności gospodarczej zagraża istotnym dobrom chronionym prawem.

Odpowiedzialność cywilno-prawna pracodwcy

Opłacanie przez pracodawcę składek na ubezpieczenie wypadkowe nie zwalnia go w pełni od odpowiedzialności z tytułu wypadku przy pracy. Poszkodowany pracownik podczas wypadku przy pracy (bądź osoby poszkodowane wskutek śmierci pracownika) może dochodzić od pracodawcy uzupełniających świadczeń na zasadach odpowiedzialności cywilnej wynikającej z Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.). Zasadnicze znaczenie mają tu przepisy określające odpowiedzialności za czyn niedozwolony (art. 415 i nast. k.c.). Szczególnie zaś istotny jest tu przepis art. 444 § 1 i 2 k.c., według którego w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikłe z tego powodu koszty.

W orzecznictwie sądowym podnosi się, że możliwość dochodzenia roszczeń odszkodowawczych od pracodawcy ma charakter uzupełniający. A zatem pracownik może skutecznie wystąpić przeciwko pracodawcy dopiero po uzyskaniu świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego wypłacanego przez ZUS. Istotnym jest, że przepisy nie limitują wysokości roszczeń, jakie pracownicy mogą kierować pod adresem pracodawców, u których doznali uszczerbku na zdrowiu. Wystarczy tutaj subiektywne odczucie, że świadczenie przyznane przez ZUS jest niewystarczające.

Pracodawca ponosi odpowiedzialność wyłącznie po uprzednim rozpoznaniu roszczeń pracownika o świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego i w wysokości, w jakiej świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego nie pokryły doznanego przez pracownika uszczerbku.

Na pracowniku występującym do sądu z roszczeniami o naprawienie szkody spowodowanej wypadkiem przy pracy, spoczywa ciężar dowodu. Nie wystarczy powołać się na protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy (protokół powypadkowy). Pracownik jest zobowiązany wykazać przesłanki odpowiedzialności cywilnej.

Ocena zgodności maszyn – co warto wiedzieć?

Istotną kwestią jest także temat odpowiedzialności pracodawcy czy producenta z zakresu dopuszczania maszyn do użytku. Art. 217 k.p. stanowi, że niedopuszczalne jest wyposażanie stanowisk pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności.

Ustawa z dnia 29 kwietnia 2016 r. o systemie oceny zgodności mówi, że podlega grzywnie ten, kto:

• wprowadza do obrotu lub oddaje do użytku wyrób niezgodny z zasadniczymi wymaganiami,
• umieszcza oznakowanie zgodności na wyrobie, który nie spełnia zasadniczych wymagań, albo dla którego producent lub jego upoważniony przedstawiciel nie wystawił deklaracji zgodności,
• umieszcza na wyrobie znak podobny do oznakowania zgodności, mogący wprowadzić w błąd użytkownika, konsumenta lub dystrybutora tego wyrobu,
• wprowadza do obrotu lub oddaje do użytku wyrób podlegający oznakowaniu zgodności, a nie posiadający takiego oznakowania,
• umieszcza oznakowanie zgodności na wyrobie, który nie podlega takiemu oznakowaniu lub wprowadza do obrotu taki wyrób.

Z Kodeksu Cywilnego wynika poza tym, że:

• kto wytwarza w zakresie swojej działalności gospodarczej (producent) produkt niebezpieczny, odpowiada za szkodę wyrządzoną komukolwiek przez ten produkt,
• niebezpieczny jest produkt niezapewniający bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać, uwzględniając normalne jego użycie, a więc na przykład maszyna niespełniająca odnoszących się do niej wymagań zasadniczych,
• producent maszyny odpowiada materialnie za wszystkie szkody powyżej 500 euro spowodowane przez maszynę.

Pracodawca jest zobowiązany do upewnienia się, czy urządzenia produkcyjne stosowane w zakładzie pracy są właściwe i odpowiednio przystosowane do wykonywania pracy oraz czy mogą być użytkowane przez pracowników bez szkody dla ich bezpieczeństwa i zdrowia.

Od stanu technicznego maszyn i urządzeń w dużym stopniu zależy bezpieczeństwo obsługujących je pracowników. Jak wynika z danych Głównego Urzędu Statystycznego, co czwarty wypadek przy pracy wiąże się bezpośrednio z użytkowaniem maszyn i innych urządzeń technicznych. Polska nie jest tu wyjątkiem – zbliżone dane odnotowywane są także w innych krajach.

Na to, czy maszyny i urządzenia są bezpieczne i jakie zagrożenia są związane z ich użytkowaniem, mają wpływ zarówno producenci, jak i użytkownicy. Pierwsi powinni projektować i produkować urządzenia o możliwie najwyższym poziomie nowoczesności, z uwzględnieniem przepisów i zasad BHP oraz ergonomii. Od pracodawców eksploatujących maszyny i urządzenia zależy ich bieżąca sprawność techniczna oraz dostosowanie starszych typów do aktualnie obowiązujących wymagań bezpieczeństwa. Z kolei od pracowników zależy prawidłowe, zgodne z instrukcją obsługi, użytkowanie maszyn.

Kwestie te regulują m.in. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 21 października 2008 r. ws. zasadniczych wymagań dla maszyn oraz Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 30 października 2002 r. ws. minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy. Pierwsze kierowane jest do producentów maszyn, drugie do ich użytkowników.

Bezpieczeństwo i higiena pracy – podsumowanie

Przestrzeganie przepisów i zasad BHP jest nieodzowną powinnością obu stron stosunku pracy, a ich naruszenie rodzi odpowiedzialność prawną oraz skutki i dla pracownika, jak i pracodawcy. Również producenci ponoszą odpowiedzialność za dopuszczenie do obrotu maszyny, urządzenia, produktu niespełniającego wymagań dotyczących oceny zgodności.

Pamiętać należy, że zgodnie z art. 207 § 1 k.p. na zakres odpowiedzialności pracodawcy nie wpływają obowiązki pracowników w dziedzinie BHP oraz powierzenie wykonywania zadań służby BHP specjalistom spoza zakładu pracy. Z przepisu wyraźnie wynika pełna odpowiedzialność pracodawcy za stan BHP i brak możliwości wyłączenia (uszczuplenia) jej zakresu poprzez przeniesienie na inne podmioty.

Literatura

1. Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz. U. z 2016 r. poz. 1666 z późn. zm.).

2. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).

3. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (tekst jedn. Dz. U. z 2016, poz. 1137 z późn. zm.).

4. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz. U. z 2016, poz. 380).

5. Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jedn. Dz. U. z 2015, poz. 11242 z późn. zm).

6. Ustawa z 29 kwietnia 2016 r. o systemie oceny zgodności (tekst jedn. z 2016 r. Dz. U., poz. 655).

7. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn (Dz. U. Nr 199, poz. 1228 z późn. zm.).

8. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz. U. nr 191, poz. 1596 z późn. zm.).